జంతువులు తమ ఆహారాన్ని తామే తయారు చేసుకోలేవు కాబట్టి వాటిని పరపోషకాలు అంటారు. జంతువులకు తయారయిన ఆహారం అవసరం కాబట్టి అవి తినే మొక్కలు లేదా ఇతర జంతువులపై ఆధారపడి ఉంటాయి. ఉదాహరణకు, పాము కప్పలను తింటాయి, కీటకాలు జంతువుల మృతదేహాలను తింటాయి, పక్షులు పురుగులు మరియు కీటకాలను తింటాయి.

పోషకాహార పద్ధతులు

పోషకాహారంలో రెండు రకాలు ఉన్నాయి. అవి: 

1) స్వయం పోషణ (ఆటోట్రోఫిక్) 

2) పరపోషణ (హెటెరోట్రోఫిక్) పరపోషణ ద్వారా పోషకాహారం

అన్ని జంతువులు కార్బన్ డయాక్సైడ్ మరియు నీరు వంటి సాధారణ అకర్బన పదార్థాల నుండి తమ స్వంత ఆహారాన్ని తయారు చేసుకోలేవు. ఇవి ఆహారం కోసం ఇతర జీవులపై ఆధారపడతాయి. దీనిని పరపోషణ ద్వారా పోషకాహార తయారీ (హెటెరోట్రోఫిక్ మోడ్ ఆఫ్ న్యూట్రిషన్) అంటారు. ఆహారం కోసం ఇతర జీవులపై ఆధారపడే జీవులను పరపోషకాలు అంటారు. ఉదాహరణకు, మనిషి, కుక్క, పిల్లి, జింక, పులి, ఆవు, ఈస్ట్ వంటి పచ్చని మొక్కలు అన్నీపరపోషకాలే. పోషకాహారం రకాలు

పరపోషణ విధానం

పోషకాహారం యొక్క మూడు రకాల పరపోషణ విధానాలు కలవు:

1) పూతికాహారుల పోషణ 

2) పరాన్నజీవి పోషణ

3) జాంతవ భక్షక (హోలోజోయిక్)పోషణ

పూతికాహారులు పోషణ

పూతికాహారులు అంటే తమ ఆహారాన్ని పొందడం కోసం చనిపోయిన మరియు కుళ్ళిపోతున్న సేంద్రియ పదార్థాలపై ఆధారపడే జీవులు. ఈ జీవులు చనిపోయిన మరియు కుళ్ళిన చెట్ల కుళ్ళిన కలప, కుళ్ళిన ఆకులు, చనిపోయిన జంతువులు, కుళ్ళిన రొట్టె మొదలైన వాటిని తింటాయి.

శిలీంధ్రాలు మరియు అనేక బ్యాక్టీరియా పూతికాహారుల వర్గంలోకి వస్తాయి. పూతికాహారులు చనిపోయిన మరియు క్షీణిస్తున్న సేంద్రియ పదార్థాల నుండి సంక్లిష్ట సేంద్రియ పదార్థాన్ని వాటి వెలుపల సరళమైన పదార్థాలుగా విచ్ఛిన్నం చేసి ఈ సరళమైన పదార్థాలను గ్రహిస్తాయి.

పరాన్నజీవి పోషణ

ఈ విధానంలో జీవులు ఇతర జీవులను చంపకుండా వాటి అతిథేయి అని పిలువబడే ఇతర జీవులను తింటాయి. ఒక క్రమ పద్ధతిలో ఆహారాన్ని పొందే జీవులను పరాన్నజీవులు అంటారు. పరాన్నజీవులు అతిథేయికి హాని చేస్తాయి, అది మొక్క లేదా జంతువు కావచ్చు. పరాన్నజీవులు మానవజాతికి, పెంపుడు జంతువులకు మరియు పంటలకు వ్యాధులను కలిగిస్తాయి. శిలీంధ్రాలు, బ్యాక్టీరియా, కుకుటా వంటి కొన్ని మొక్కలు, ప్లాస్మోడియం, రౌండ్వార్మ్లు వంటి కొన్ని జంతువులు పరాన్నజీవి పోషణకు ఉదాహరణలు.

జాంతవ భక్షక పోషణ

ఈ విధానంలో జీవులు ఘన లేదా ద్రవ ఆహారాన్ని స్వీకరిస్తాయి. ఆ ఆహారం మొక్కల ఉత్పత్తి లేదా జంతు ఉత్పత్తి ఏదైనా కావచ్చు. ఈ ప్రక్రియలో ఒక జీవి సంక్లిష్టమైన సేంద్రీయ ఆహార పదార్థాన్ని తన శరీరంలోకి తీసుకుంటుంది. తరువాత శరీర కణాలలోకి శోషించబడిన ఆహారాన్ని జీర్ణం చేసుకుంటుంది. శోషించబడని ఆహారం విసర్జన ప్రక్రియ ద్వారా జీవుల శరీరం నుండి బయటికి పంపబడుతుంది. మనిషి, పిల్లి, కుక్క, ఎలుగుబంటి, జిరాఫీ మొదలైనవి ఈ రకమైన పోషణను కలిగి ఉండే జీవులకు ఉదాహరణలు.

ఆహారపు అలవాట్ల ఆధారంగా జంతువులను మూడుసమూహాగా విభజించవచ్చు:

1) శాకాహారులు

2) మాంసాహారులు

3) సర్వభక్షకులు 

శాకాహారులు

గడ్డి, ఆకులు, పండ్లు, బెరడు మొదలైన మొక్కలను మాత్రమే తినే జంతువులను శాకాహారులు అంటారు. శాకాహార జంతువులకు ఉదాహరణలు ఆవు, మేక, గొర్రెలు, గుర్రం, ఒంటె, జింక మొదలైనవి.

మాంసాహారులు

ఇతర జీవులను మాత్రమే తినే జంతువులను మాంసాహారులు అంటారు. ఇవి మొక్కలను తినవు. సింహం, పులి, కప్ప, రాబందు, తోడేలు, బల్లి మొదలైనవి మాంసాహార జంతువులకు ఉదాహరణలు.

సర్వభక్షకులు

మొక్కలు మరియు ఇతర జంతువుల మాంసం రెండింటినీ తినే జంతువులను సర్వభక్షకులు అంటారు. కుక్క, కాకి, పిచ్చుక, ఎలుగుబంటి, చీమ మొదలైనవి సర్వభక్షక జంతువులకు ఉదాహరణలు.

జంతువులలో పోషకాహార ప్రక్రియ

జంతువులలో పోషకాహార ప్రక్రియలో వివిధ దశలు జంతువులలో పోషణ ప్రక్రియలో ఐదు దశలు ఉన్నాయి:

1) అంతరగ్రహణం

2) జీర్ణక్రియ

3) శోషణ

4) స్వాంగీకరణ

5) విసర్జన

అంతరగ్రహణం

శక్తిని పొందడానికి మరియు జీవిత కార్యకలాపాలను కొనసాగించడానికి ఆహారం తినడాన్ని అంతరగ్రహణం అంటారు. 

జీర్ణక్రియ

జంతువులు తినే ఆహారం వాటి శరీరం గ్రహించలేని పెద్ద కరగని అణువును కలిగి ఉంటుంది. కాబట్టి ఈ కరగని ఆహార అణువులను చిన్న అణువులుగా విభజించే ప్రక్రియను జీర్ణక్రియ అంటారు.

జంతువులు జీర్ణక్రియకు భౌతిక మరియు రసాయన పద్ధతులను ఉపయోగిస్తాయి. భౌతిక పద్ధతి అంటే నోటిలో ఆహారాన్ని నమలడం, నెమరువేయడం(కొన్ని జంతువులు); రసాయన పద్ధతి అంటే శరీరం ఆహారంలో జీర్ణ రసాలను కలపడం. జీర్ణం అయిన తర్వాత ఆహారాన్ని శరీరం ఉపయోగించుకుంటుంది.

శోషణం

ఆహార అణువులు చిన్నవిగా మారిన తర్వాత అవి పేగు గోడల గుండా వెళ్లి రక్తంలోకి ప్రవేశిస్తాయి. ఈ ప్రక్రియను శోషణ అంటారు.

స్వాంగీకరణ

తిన్న ఆహారం శరీరంలోని అన్ని భాగాలకు, ప్రతి కణానికి చేరవేయబడి తద్వారా శక్తి ఉత్పత్తి జరుగుతుంది. శరీరం యొక్క పెరుగుదల, మరమ్మత్తు కోసం పదార్థాలు తయారు చేయబడతాయి. ఈ ప్రక్రియను స్వాంగీకరణం అంటారు. క్లుప్తంగా చెప్పాలంటే శరీరంచే శోషించబడిన ఆహారం శరీరంలోకి కలిసి పోవడాన్ని స్వాంగీకరణం అంటారు.

విసర్జన

జీర్ణం కాని ఆహారాన్ని శరీరం నుండి బయటకు తరలించే ప్రక్రియను విసర్జన అంటారు.

ఏకకణ జీవులలో పోషణ ప్రక్రియ ఒకే కణం ద్వారా మాత్రమే జరుగుతుంది.

ఇవి మూడు రకాలు. అవి ఎర్రరక్తకణాలు, తెల్ల రక్తకణాలు, రక్తఫలికికలు. రక్త కణాలు ఎముక మజ్జ నుంచి ఏర్పడుతాయి. పిండాభివృద్ధిలో వీటిని కాలేయం ఏర్పరుస్తుంది. రక్తం, రక్తకణాలు ఏర్పడడాన్ని హీమోపాయిసస్ అంటారు. శరీరంలోని మరో ముఖ్య ద్రవం శోషరసం. ఎర్రరక్త కణాలు లేని ద్రవం శోషరసం. శరీర కణజాలాల మధ్య ప్రత్యేక నాళాల్లో శోషరసం ప్రవహిస్తుంది. దీనిలో తెల్ల రక్తకణాలు ఉంటాయి కాబట్టి ఇదికూడా రోగనిరోధక శక్తిలో పాల్గొంటుంది. 

ఎర్ర రక్తకణాలు: 

ప్రతి క్యూబిక్ మిల్లీ మీటరు రక్తంలో 4.5 నుంచి 5 మిలియన్ల ఎర్రరక్తకణాలు ఉంటాయి. శరీరంలో సుమారు 32 బిలియన్ల ఎర్ర రక్తకణాలు ఉంటాయి. ఎర్ర రక్తకణాల జీవితకాలం 120 రోజులు ఆ తర్వాత అవి ప్లీహంలో నశిస్తాయి. ఎముక మజ్జలో ఇవి ఏర్పడడాన్ని ఎరిత్రోపాయిసిస్ అంటారు. ఇవి ద్విపుటాకారంలో ఉంటాయి. అభివృద్ధి చెందిన క్షీరదాల ఎర్ర రక్తకణాల్లో కేంద్రకం, ఇతర కణభాగాలు ఉండవు. కేవలం హీమోగ్లోబిన్ మాత్రమే ఉంటుంది. హీమోగ్లోబిన్లో రెండు భాగాలు ఉంటాయి. అవి.. హీం, గ్లోబిన్. ఇనుమును ఫెర్రస్ రూపంలో కలిగి ఉన్న కర్బన పదార్థం హీం. గ్లోబిన్ ఒక ప్రొటీన్. రక్తం ఎరుపురంగులో ఉండటానికి కారణమైన వర్ణకం హీమోగ్లోబిన్. ఇది ఆక్సిజన్, కార్బన్ డై ఆక్సైడ్ల రవాణాను నిర్వహిస్తుంది. ప్రతి హీమోగ్లోబిన్ అణువు నాలుగు ఆక్సిజన్ అణువులను రవాణా చేస్తుంది. హీమోగ్లోబిన్ ఏర్పడడానికి, ఎర్రరక్తకణాలు అభివృద్ధి చెందడానికి ఇనుము, విటమిన్ బి12 (సైనకోబాలమిన్), విటమిన్ బి2 (ఫోలిక్ ఆమ్లం) అవసరమవుతాయి. ఆహారంలో ఇవి లోపిస్తే అనీమియా (రక్తహీనత) సంభవిస్తుంది. 

తెల్ల రక్తకణాలు: 

వీటిని ల్యూకోసైట్లు అంటారు. శరీర రక్షక భటులుగా వ్యవహరిస్యాఇ. వీటి జీవితకాలం కొన్ని రోజుల నుంచి కొన్ని వారాల వరకు ఉంటుంది. ఇవి ప్రధానంగా రెండు రకాలు.  గ్రాన్యులోసైట్లు, ఎగ్రాన్యులోసైట్లు. గ్రాన్యులోసైట్ల కణద్రవ్యంలో ప్రత్యేక కణికలు ఉంటాయి. ఇవి ప్రధానంగా మూడు రకాలు. అసిడోఫిల్స్, బేసోఫిల్స్, న్యూట్రోఫిల్స్, ఎగ్రాన్యులోసైట్లు రెండు రకాలు. మోనోసైట్లు, అసిడోఫిల్స్ లేదా ఇసినోఫిల్స్, అలర్జీ చర్యల్లో పాల్గొంటాయి. న్యూట్రోఫిల్స్, మోనోసైట్లు భక్షక కణాలుగా వ్యవహరిస్తాయి. శరీర రోగ నిరోధక శక్తిలో ప్రధానమైనవి లింఫోసైట్లు. ఇవి రెండు రకాలు. అవి T, B లింఫోసైట్లు. T లింఫోసైట్లు మళ్లీ రెండు రకాలు. అవి CD4/ T4 కణాలు, CD8 కణాలు. శరీరంలోకి ప్రవేశించిన వ్యాధి కారకాన్ని గుర్తించి దాన్ని నాశనం చేసే ప్రక్రియను T లింఫోసైట్లు ప్రారంభిస్తాయి. వీటి ద్వారా సెల్యులార్ ఇమ్యూనిటీ లభిస్తుంది. వ్యాధి కారకానికి విరుద్ధంగా ప్రతి దేహకాల (యాంటి బాడీస్) ను విడుదల చేసి ఇమ్యూనిటీని అందించేవి B లింఫోసైట్లు. ఈ రకమైన ఇమ్యూనిటీ హ్యుమోరల్ ఇమ్యూనిటీ తెల్ల రక్తకణాల సంఖ్య అసాధారణంగా పెరిగితే ల్యుకేమియా లేదా రక్త కేన్సర్ వస్తుంది. వీటి సంఖ్య అసాధారణంగా తగ్గడం ల్యూకోపినియా. 

రక్త ఫలకికలు: 

ఇవి నిజమైన కణాలు కాదు. ఎముక మజ్జలో మెగాక్యారియో సెట్ల నుంచి ఏర్పడిన ఖండితాలు. వీటి జీవితకాలం 3-10 రోజులు. ప్రతి క్యూబక్ మిల్లీ మీటరు రక్తంలో 2.56 లక్షలు ఉంటాయి. గాయమైనప్పుడు రక్త స్కందన ప్రక్రియను ప్రారంభిస్తాయి. గాయమైన ప్రాంతంలో ఇవి విచ్ఛిన్నం చెంది థ్రాంబోప్లాస్టిన్ పదార్థాన్ని విడుదలచేస్తాయి. ఇవి రక్తంలోని ప్రాథాంబినను థ్రాంబిన్ గా మారుస్తాయి. ఆ తర్వాత థ్రాంబిన్ చర్య ద్వారా రక్తంలోని ఫైబ్రినోజన్ ను ఫైబ్రిన్ గా మారుస్తాయి. ఫైబ్రిన్ ప్రొటీన్ పోగులుగా మారి సంక్లిష్ట జాలకాన్ని ఏర్పర్చి రక్తం నష్టాన్ని నివారిస్తుంది. ఈ ప్రక్రియలో 13 ప్రధాన రక్తస్కందన కారకాలు, కొన్ని అనుబంధ కారకాలు పాల్గొంటాయి. శరీరంలో రక్తం గడ్డకట్టడాన్ని హిపారిన్ నివారిస్తుంది. రక్త సంకోచానికి కావాల్సిన ఖనిజం కాల్షియం. అనుబంధ కారకాల్లో ముఖ్యమైంది. విటమిన్-కె. ఏ చిన్న దెబ్బ తగిలినా రక్తస్కంధనం జరగని వ్యాధి హీమోఫీలియో. కృత్రిమ రక్తస్కందన కారకాలుగా ఉపయోగించేవి సిట్రేట్లు, ఆక్సలేట్లు, డైకెమరల్.

ఎర్రరక్తకణాల్లోని ప్రత్యేక ప్రతిజనకాల ఆధారంగా మానవ రక్తాన్ని వివిధ గ్రూపులుగా విభజించారు. A, B, O రక్తవ్యవస్థను తొలిసారిగా ల్యాండ్ స్టీనర్ గుర్తించారు. మానవ ఎర్రరక్తకణాలపై A, B ప్రతిజనకాలు ఉండటం లేదా లేకపోవడం ఆధారంగా మనుషులు నాలుగు వర్గాలు. A గ్రూపు ఎర్రరక్తకణాల్లో A అనే ప్రతిజనకం ఉంటుంది. B గ్రూపు ఎర్ర రక్తకణాలపై B ప్రతి జనకం ఉంటుంది. ఎర్ర రక్తకణాలపై A, B ప్రతిజనకాలు రెండూ ఉన్నవారు AB గ్రూపునకు చెందుతారు. ఈ రెండు ప్రతిజనకాలూ లేనివారు O గ్రూపునకు చెందుతారు. A గ్రూపు రక్తాన్ని B గ్రూపు వారికి ఇస్తే A ప్రతిజనకానికి విరుద్దంగా B వ్యక్తి శరీరంలో ప్రతిదేహకాలు విడుదలై రక్తం గడ్డకడుతుంది. ఇది ప్రాణాంతకం కూడా కావచ్చు. అదేవిధంగా B గ్రూపు రక్తాన్ని A గ్రూపు వారికి ఇస్తే ఇదే సమస్య వస్తుంది. కాబట్టి A గ్రూపు వారికి A గ్రూపు రక్తాన్ని, B గ్రూపు వారికి B గ్రూపు రక్తాన్ని ఇవ్వాలి. ఐతే వీరిద్దరికీ O  గ్రూపు రక్తాన్ని ఇవ్వొచ్చు. అదేవిధంగా AB గ్రూపు వారికి A, B, 0 గ్రూపు రక్తాన్ని ఇవ్వొచ్చు. కాబట్టి AB గ్రూపు వారు విశ్వగ్రహీతలు. O గ్రూపు వారి రక్తాన్ని అందరికీ ఇవ్వొచ్చు. కాబట్టి వీరు విశ్వదాతలు. వీరికి మాత్రం O  గ్రూపు రక్తాన్నే ఇవ్వాలి. A, B ప్రతిజనకాలకు అదనంగా మనిషి ఎర్ర రక్తకణాలపై Rh ప్రతిజనకాన్ని కూడా ల్యాండ్ స్టీనర్, వీనర్ గుర్తించారు. ABO రక్త వ్యవస్థకు సంబంధం లేకుండా ఒక వ్యక్తి ఎర్ర రక్తకణాలపై Rh ప్రతిజనకం ఉండొచ్చు లేదా ఉండకపోవచ్చు. దీన్ని కలిగి ఉన్నవారిని Rh పాజిటివ్ అని, లేనివారిని Rh నెగిటివ్ అని సంబోధిస్తారు. అరుదుగా ఎవరిలో లేని ప్రతిజనకం కొందరి ఎర్రరక్తకణాల్లో ఉంటుంది. దీనికి మంచి ఉదాహరణ బాంబే ప్రతిజనకం. బాంబే రక్త గ్రూపునకు చెందినవారిలో బాంబే ప్రతిజనకం (H) ఉంటుంది. 

రక్త ప్రసరణ

శరీరంలో రక్తాన్ని పంపు చేసే అవయవం గుండె. అకశేరుకల్లో నాడీ జనిత, సకశేరుకాలలో కండర జనిత గుండె ఉంటుంది. మనిషిలో నాలుగు గదుల గుండె ఉంటుంది. ఊపిరితిత్తుల మధ్యలో మీడియా సీనియం అనే కుహరంలో గుండె అమరి ఉంటుంది. గుండెలోని పై గదులు కర్ణికలు. కింది గదులు జఠరికలు. గుండె లయ ఒక కండర కణుపులో మొదలవుతుంది. దీన్ని లయారంభకం అంటారు. మానవుడి గుండెలో రెండు లయారంభకాలు ఉంటాయి. సిరాకర్ణికా కణుపు గుండె కుడికర్ణిక కుడివైపు పై భాగంలో ఉంటుంది. రెండోది కర్ణికా జఠరికా కణుపు. ఇది కుడి కర్ణిక, కుడి జఠరిక మధ్య ఉంటుంది. సిరా కర్ణికా కణుపు వద్ద జనించిన సంకోచ తరంగాలు కర్ణికలకు మాత్రమే పరిమితమవుతాయి. దీని నుంచి సంకోచ తరంగాలను అందుకున్న కర్ణిక, జఠరిక కణుపు హిస్ కండరకట్ట ద్వారా జఠరికలకు చేరుతాయి. ఈ విధంగా మొత్తం గుండె సంకోచిస్తుంది. గుండె సంకోచం సిస్టోల్. గుండె సడలిక డయాస్టోల్. కీర్ణకల సంకోచం ద్వారా రక్తం జఠరికల్లోకి చేరుతుంది. జఠరికల సంకోచం ద్వారా మళ్లీ రక్తం కర్ణికల్లోకి చేరకుండా ప్రత్యేక కవాటాలు అడ్డుకుంటాయి. ఎడమ కర్ణిక, జఠరికల మధ్య అగ్రద్వయ లేదా మిట్రల్ కవాటం, కుడి కర్ణిక, జఠరికల మధ్య అగ్రత్రయ కవాటం ఉంటాయి. 

శరీరంలోని సిరలు వివిధ భాగాల నుంచి సేకరించిన మలిన/ ఆమ్లజని రహిత రక్తాన్ని ఊర్ధ్వ, నిమ్న మహా సిరల ద్వారా గుండె కుడి కర్ణికలోకి విడుదల చేస్తాయి. ఐతే ఒక్క పుపుస సిర మాత్రమే ఊపిరితిత్తుల నుంచి శుద్ద/ ఆమ్లజని సహిత రక్తాన్ని ఎడమ కర్ణికలోకి విడుదల చేస్తుంది. కర్ణికలు సంకోచిస్తాయి. జఠరికల్లోకి రక్తం చేరుతుంది. ఎడమ జఠరికలోకి చేరిన శుద్ద రక్తం మహాధమని ద్వారా శరీరంలోని ధమనుల్లోకి చేరుతుంది. కుడి కర్ణికలోకి చేరిన మలిన రక్తం ఒక పుపుస ధమని ద్వారా ఊపిరితిత్తులకు చేరుతుంది. ఈ విధంగా శరీరంలోని ధమనులన్నీ గుండె ఎడమ జఠరిక నుంచి శుద్ధ రక్తాన్ని అన్ని శరీర భాగాలకూ సరఫరా చేస్తాయి. ఒక పుపుస ధమని మాత్రమే గుండె కుడి జఠరిక నుంచి మలిన రక్తాన్ని ఊపిరితిత్తులకు సరఫరా చేస్తుంది. ఈ రకంగా గుండె కుడి భాగంలో మలిన రక్తం, ఎడమ భాగంలో శుద్ధ రక్తం స్వతంత్రంగా సరఫరా కావడం ద్విరక్త ప్రసరణ అంటారు.

మానవ వ్యాధులు

మన సాధారణ ఆరోగ్య పరిస్థితుల్లో ఏమైనా మార్పు కనిపిస్తే దాన్ని వ్యాధి అనొచ్చు. లేదా సక్రమంగా పని చేసే శరీర విధులను తాత్కాలికంగా గాని, శాశ్వతంగా గాని కల్లోలపరిచే పరిస్థితిని వ్యాధి అంటారు. 

వ్యాధులు రెండు రకాలు. అవి 1) పుట్టుకతో వచ్చే వ్యాధులు ఉదాహరణకు తొర్రి పెదవి, పుట్టు చెవుడు, పుట్టు గుడ్డి మొదలైనవి. 2) ఆర్జిత వ్యాధులు. వ్యాక్తి జీవితకాలంలో సూక్ష్మజీవుల వల్ల లేదా పోషకాహార లోపం, గాయాలు లాంటి కారణాల వల్ల వచ్చే వ్యాధులను ఆర్జిత వ్యాధులు అంటారు. 

ఆర్జిత వ్యాధులు రెండు రకాలు. అవి: 1) ఇతరులకు వ్యాపించనివి. 2) ఇతరులకు వ్యాపించేవి (అంటు వ్యాధులు). మధు హేహం, రేచీకటి, రక్తపోటు, కీళ్లనొప్పులు లాంటివి ఒకరి నుంచి మరొకటి వ్యాపించవు. వైరస్, బ్యాక్టీరియా, శిలీంద్రాల్లాంటి సూక్ష్మ జీవుల వల్ల వచ్చే వ్యాధులు ఒకరి నుంచి మరొకరికి వ్యాపిస్తాయి. వీటిని అంటు వ్యాధులు అంటారు.

అంటు వ్యాధులను కలిగించే సూక్ష్మజీవులు మానవ శరీరంలోకి ప్రవేశించే ముందు అవి ఉండే ప్రదేశాన్ని లేదా ఆవాసాన్ని ఆశ్రయం (రిజర్వాయర్) అంటారు. ఈ ఆశ్రయాలు మూడు రకాలు. అవి: 1) మానవ ఆశ్రయాలు 2) జంతు ఆశ్రయాలు 3) నిర్జీవ ఆశ్రయాలు. మానవుడిలో వైరస్, బ్యాక్టీరియా, శిలీంద్రాలు, ప్రోటోజోవా పరాన్న జీవులు ఆశ్రయం పొందుతూ వ్యాధులను కలిగిస్తాయి. కీటకాలు, ఎలుకలు, పందులు, కుక్కల్లాంటివి జంతు ఆశ్రయాలకు ఉదాహరణ. వీటిలో ఉన్న సూక్ష్మజీవులు ప్రత్యక్షంగా లేదా పరోక్షంగా మానవుడికి సంక్రమించి వ్యాధిని కలిగిస్తాయి. ఈ జంతు ఆశ్రయజీవుల్లో వ్యాధి కారక సూక్ష్మజీవులు ఉంటూ వాటికి హాని కలిగించవచ్చు లేదా కలిగించకపోవచ్చు. ఏ ఆశ్రయజీవి అయితే సూక్ష్మజీవులను ఒకవ్యక్తి నుంచి మరోవ్యక్తికి వ్యాపింపజేస్తుందో దాన్ని వాహకం (Carrier) అంటారు. వాహకాలు వ్యాధిని ప్రత్యక్షంగా వ్యాప్తి చెందిస్తాయి. ఉదాహరణ మలేరియా వ్యాధికి ఆడ ఎనాఫిలిస్ దోమలు, ఫైలేరియా (బోదకాలు) వ్యాధికి ఆడ క్యూలెక్స్ దోమలు వాహకాలుగా ఉంటాయి. వాహకాలను అదుపులో ఉంచి వ్యాధులను నియంత్రించవచ్చు. గాలి, నీరు, నేల, మనుషుల నుంచి వచ్చే తుంపరల్లాంటి వాటిలో ఉండే సూక్ష్మజీవులు మానవులకు సంక్రమించి వ్యాధులను కలుగజేస్తాయి. ఇవన్నీ నిర్జీవ ఆశ్రయాలకు ఉదాహరణ. 

వ్యాధులు వ్యాపించే విధానం

ఆశ్రయంలో ఉండే వ్యాధి జనక సూక్ష్మజీవులు గాలి, నీరు, ఆహారం, కీటకాలు, ప్రత్యక్ష తాకిడి లాంటి వాటి ద్వారా వ్యాపించి వ్యాధులను కలగజేస్తాయి. వ్యాధి గ్రస్తుడు తుమ్మినప్పుడు, దగ్గినప్పుడు వ్యాధి జనకాలు గాలిలో విడుదలవుతాయి. ఈ గాలిని ఆరోగ్యవంతుడైన మానవుడి పీల్చుకున్నప్పుడు వ్యాధి వస్తుంది. జలుబు, ఫ్లూజ్వరం, డిప్తీరియా, కోరింతదగ్గు, క్షయ, న్యూమోనియా లాంటివి ఈ విధంగానే వ్యాపిస్తాయి. కలుషితమైన నీరు లేదా ఆహారాన్ని తీసుకున్నప్పుడు వాటిలోని సూక్ష్మజీవులు మానవుడికి సంక్రమించిచ వ్యాధులను కలిగిస్తాయి. కలరా, టైఫాయిడ్, అతిసారం, అమీబియాసిస్, పోలియో లాంటివి నీరు లేదా ఆహారం ద్వారా వ్యాపిస్తాయి. మలేరియా, బోదకాలు, డెంగీ, ఎల్లో ఫీవర్, చికున్ గున్యా లాంటివి దోమల వల్ల వ్యాపిస్తాయి. రేబిస్ వైరస్లు ఉన్న కుక్క కోతి, పిల్లి లాంటివి కరవడం వల్ల రేబిస్ వస్తుంది. నేలలో, కలుషితమైన వస్తువులపై ఉండే సూక్ష్మజీవుల వల్ల డిప్తీరియా వస్తుంది. గజ్జి, తామర లాంటివి ప్రత్యక్ష తాకిడి ద్వారా వ్యాపిస్తాయి. 

వ్యాధి పద్ధతి

మానవుడికి సూక్ష్మజీవుల వల్ల వ్యాధి సంక్రమించి అది తగ్గేవరకు ఉన్న దశలను నాలుగు రకాలుగా విభజించవచ్చు. అవి: 1) సంక్రమణదశ 2) పొదిగే కాలం 3) వ్యక్తమయ్యే దశ 4) అంత్య దశ. వివిధ రకాల ఆశ్రయాల్లో ఉన్న వ్యాధి జనకసూక్ష్మ జీవులు గాలి, నీరు, ఆహారం, కీటకాల్లాంటి వాటి ద్వారా మానవుడికి సంక్రమిస్తాయి. మానవ శరీరంలోకి ప్రవేశించిన సూక్ష్మజీవులు వెంటనే వ్యాధిని కలిగించవు. దీనికి కొద్ది సమయం పడుతుంది. తక్కువ సంఖ్యలో మానవుడిలోకి చేరిన సూక్ష్మజీవులు సరైన కణజాలాన్ని ఎంచుకుని అక్కడ స్థిరపడి, తమ సంఖ్యను వృద్ధి చేసుకుంటూ ఆ కణజాలాన్ని నష్టపరుస్తాయి లేదా విషపదార్థాలను ఉత్పత్తి చేస్తాయి. దీనివల్ల మానవుడికి వ్యాధి వస్తుంది. ఇలా సూక్ష్మజీవులు ప్రవేశించిన నాటినుంచి వ్యాధి వ్యక్తమయ్యే దశ వరకు ఉన్న సమయాన్ని పొదిగే కాలం అంటారు. పొదిగే కాలం వ్యాధిని బట్టి మారుతూ ఉంటుంది. ఉదాహరణకు క్షయ 2-10 వారాలు, డిప్తీరియా 2-6 రోజులు, కోరింత దగ్గు 7-14 రోజులు, టైఫాయిడ్ 1-3 వారాల పొదిగే కాలం ఉంటుంది. పొదగే కాలంలో సూక్ష్మజీవులు తమ సంఖ్యను వృద్ధిచెందించుకుని ఆతిథేయిని నష్టపరచడం వల్ల రోగ లక్షణాలు వ్యక్తమవుతాయి. ఈ దశనే వ్యక్తమయ్యే దశ అంటారు. రోగ లక్షణాలు వేర్వేరు వ్యాధులకు వివిధ రకాలుగా ఉంటాయి. వీటిని బట్టి వైద్యులు వ్యాధిని నిర్ధారించి తగిన ఔషధాలను ఇస్తారు. చికిత్స వల్ల వ్యాధికారక సూక్ష్మజీవులు చనిపోయి వ్యాధి తగ్గుతుంది. ఈ దశనే వ్యాధి అంత్యదశ అంటారు. దీని తర్వాత రోగి కోలుకోవడానికి కొంత సమయం పడుతుంది. ఈ కాలాన్ని రికవరీ పీరియడ్ గా వ్యవహరిస్తారు.

మానవునికి వైరస్ ద్వారా సంక్రమించే వ్యాధులు